Câu cá mùa thu

1. Chuẩn bị

a. Tác giả: Nguyễn Khuyến (1835 - 1909)

- Hiệu là Quế Sơn, tên lúc nhỏ là Nguyễn Thắng, sinh tại quê ngoại là xã Hoàng Xá (nay thuộc Yên Trung), huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Ông xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo.

- Năm 1864, ông đỗ đầu trong kỳ thi Hương. Nhưng mấy kì thi sau lại trượt, cho đến năm 1871, ông mới đỗ đầu cả kỳ thi Hội và thi Đình. Ông được người đời gọi là Tam Nguyên Yên Đổ (do đỗ đầu cả ba kỳ thi).

- Tuy vậy, ông chỉ làm quan có hơn mười năm, còn lại cuộc đời đều sống thanh bạch bằng nghề dạy học tại quê nhà. Nguyễn Khuyến là một người tài năng, có tấm lòng yêu nước thương dân.

- Sáng tác của ông bao gồm cả chữ Hán và chữ Nôm với hơn 800 bài gồm nhiều thể loại: thơ, văn, câu đối nhưng chủ yếu là thơ.

- Thơ ông thường viết về đề tài tình yêu quê hương đất nước, bạn bè, gia đình; phản ánh cuộc sống của những con người thuần hậu, chất phác; châm biếm đả kích bọn thực dân xâm lược…

- Một số tác phẩm tiêu biểu: Quế Sơn thi tập, Yên Đổ thi tập, Bách liêu thi văn tập, Cẩm Ngữ, cùng nhiều bài ca, hát ả đào, văn tế, câu đối truyền miệng. Trong đó, chùm thơ về mùa thu của ông là đặc sắc nhất, bao gồm: Thu điếu, Thu ẩm, Thu vịnh.

b. Tác phẩm

- Câu cá mùa thu (Thu điếu) cùng với Vịnh mùa thu (Thu vịnh) và Uống rượu mùa thu (Thu ẩm) là chùm thơ thu chữ Nôm rất nổi tiếng của Nguyễn Khuyến.

- Thể loại: thất ngôn bát cú Đường luật.

- Đề tài: mùa thu.

2. Đọc hiểu

Câu 1: Chú ý cách gieo vần và sử dụng từ láy, từ chỉ màu sắc và âm thanh.

- Cách gieo vần: vần chân (eo - teo - vèo - teo - bèo)

- Cách sử dụng từ láy giàu sức gợi hình: lạnh lẽo, tẻo teo, lơ lửng,

- Từ chỉ màu sắc: trong veo, sóng biếc, làng vàng, xanh ngắt; âm thanh: vèo.

Câu 2: Những câu thơ nào diễn tả trạng thái tĩnh và động của cảnh vật?

- Những câu thơ diễn tả trạng thái tĩnh: ao thu lạnh lẽo, khách vắng teo

- Những câu thơ diễn tả trạng thái động: sóng biếc theo làn hơi gợn tí, lá vàng trước gió khẽ đưa vèo, cá đâu đớp động dưới chân bèo.

3. Trả lời câu hỏi

Câu 1: Từ những thông tin mà em tìm hiểu được, hãy trình bày hoàn cảnh ra đời của bài thơ Câu cá mùa thu. Xác định bố cục của bài thơ.

- Hoàn cảnh sáng tác: Đất nước đã mất vào tay thực dân Pháp, các cuộc khởi nghĩa bị đàn áp dã man, triều đình và nhiều quan lại trở nên phản động. Nguyễn Khuyến được mời làm tổng đốc Sơn - Hưng - Tuyên (Sơn Tây, Hưng Hóa, Tuyên Quang) nhưng ông từ chối, vì làm chức quan này khi đó là làm tay sai cho giặc. Nguyễn Khuyến xin cáo quan về quê ở ẩn nhưng trong lòng luôn nghĩ đến vận nước, nhân dân.

⇒ Bài thơ được viết vào thời gian khi ông đã từ quan về sống ở quê nhà (1884).

- Bố cục:

• Phần 1. Sáu câu thơ đầu: Khung cảnh làng quê vào mùa thu.
• Phần 2. Hai câu cuối: Tâm trạng của nhà thơ trước khung cảnh thiên nhiên.

Câu 2: Chủ thể trữ tình đã quan sát cảnh vật từ những góc độ nào? Phân tích các hình ảnh và từ ngữ trong bài thơ để thấy được nét đặc trưng của mùa thu ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ.

- Chủ thể trữ tình quan sát cảnh vật từ những góc độ: từ gần đến xa (từ “một chiếc thuyền câu bé tẻo teo” trong ao thu đến “tầng mây lơ lửng”), rồi lại từ xa đến gần (từ “trời xanh ngắt” quay trở về với “thuyền câu” và “ao thu”).

- Phân tích:

⇒ Bức tranh thu hiện lên với những đường nét đặc trưng của đồng bằng Bắc Bộ êm đềm, tĩnh lặng nhưng thoáng nỗi buồn u uẩn.

Câu 3: Em có nhận xét gì về không gian được khắc họa trong bài thơ? Không gian ấy có liên quan như thế nào đến cuộc sống, tâm trạng của nhà nho ẩn dật như Nguyễn Khuyến?

- Không gian được khắc họa các chuyển động, màu sắc, hình ảnh, âm thanh:

• Chuyển động: sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa vèo, tầng mây lơ lửng.
• Màu sắc: nước trong veo, sóng biếc, lá vàng, trời xanh ngắt.
• Hình ảnh: ao thu, bầu trời, ngõ vắng.
• Âm thanh: đớp động dưới chân bèo.

- Không gian góp phần diễn tả tâm trạng buồn bã, cô quạnh trong lòng nhà thơ. Nỗi lòng của một con người luôn lo lắng cho đất nước.

Câu 4: Qua bài thơ Câu cá mùa thu, em hiểu gì về tình cảm, nỗi lòng của nhà thơ với thiên nhiên, đất nước?

Tình yêu thiên nhiên, đất nước sâu sắc, cùng với nỗi lo lắng cho cảnh ngộ đất nước ngay cả khi đã cáo quan về ở ẩn.

Câu 5: Tìm đọc hai bài thơ Vịnh mùa thu và Uống rượu mùa thu của Nguyễn Khuyến, từ đó, chỉ ra một số nét chung của chùm thơ và nét riêng của mỗi bài.

- Giống nhau:

• Tả cảnh mùa thu, với bức tranh thiên nhiên nơi làng quê.
• Bộc lộ tình yêu thiên nhiên, nỗi lòng của một người luôn lo lắng cho đất nước.
• Thể thơ thất ngôn bát cú.

- Khác nhau:

• Thu ẩm (Uống rượu mùa thu): Không gian thu được cảm nhận từ căn nhà nhỏ lúc chiều tà, đêm tối.
• Thu điếu (Câu cá mùa thu): Mùa thu được nhìn từ một chiếc ao làng với ông lão ngồi câu cá.
• Thu vịnh (Mùa thu làm thơ): Sự khái quát về mùa thu ở những điểm nhìn nổi bật.

Câu 6: Em hãy chuyển các câu thơ tả cảnh mùa thu trong bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến thành một đoạn văn miêu tả (khoảng 8 - 10 dòng).

Gợi ý

Cảnh thu, trời thu xinh đẹp của làng quê Việt Nam như hiện lên trong dáng vẻ và màu sắc tuyệt vời dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Khuyến. Bức tranh thu nơi thôn quê thật đẹp. Ao thu lạnh lẽo với làn nước trong veo. Khi mùa thu đến, chiếc ao thu cũng chuyển sang làn nước trong veo đến mức có thể nhìn thấy rong rêu tận đáy. Trên ao có một chiếc thuyền câu bé tẻo tẹo. Dường như trong không gian thu ấy, chiếc thuyền trở nên nhỏ bé tới mức chẳng thể nhận ra thể hiện sự hun hút của cảnh vật. Từng đợt sóng nhỏ gợn lăn tăn trên mặt ao. Làn gió khiến chiếc lá vàng khẽ rơi. Trên cao, bầu trời xanh ngắt. Cái xanh ngắt của bầu trời đã gợi ra cái sâu, cái lắng của không gian. Dường như trong ánh mắt của một nhà nho, bầu trời thu luôn có cái gì đó hun hút, sâu thẳm. Tầng mây đang lơ lửng. Ngõ trúc quanh co vắng bóng người qua. Những cảnh vật của làng quê trong tiết trời thu ấy đã quá quen thuộc với tác giả. Từ màu sắc, âm thanh đến đường nét,… mọi thứ đều mang lại một cảm giác mơ hồ bâng khuâng nhưng lại thực sự gần gũi.